Eduardo Kac, The Telepresence Garment, 1995–96

Το ζωντανό δέρμα, είναι η εξωτερική πλευρά του (βιολογικού) σώματος, το όριο ανάμεσα στο ον και τον κόσμο, αλλά και το άνοιγμα προς τον κόσμο, το μέσο αντίληψης. Είναι η επιφάνεια διεπαφής με τον κόσμο, αφού οι απολήξεις των αισθητήριων νεύρων λειτουργούν ως είσοδοι ερεθισμάτων από τον κόσμο, προς το κέντρο επεξεργασίας τους, τον εγκέφαλο. Οι ιδέες, οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις, η κοσμοαντίληψη, για να υπάρξουν, χρειάζονται αισθητηριακά ερεθίσματα-πληροφορίες.

Μέχρι εδώ, όλα ακούγονται οικεία. Αλλά το δέρμα είναι και ένας ιστός που μπορεί να καλλιεργηθεί με βιοτεχνολογικές μεθόδους, να γίνει υβριδικό με τη συμβίωση κυττάρων από διαφορετικά βιολογικά είδη στον ίδιο ιστό, να κινηματογραφηθεί η συμπεριφορά του σε μικροκλίμακα, να γίνει η πρώτη ύλη για ημιζωντανά γλυπτά-φόρμες κατασκευασμένες από καλλιεργημένο ιστό που παραμένει ζωντανός και αναπτύσσεται μέσα σε ειδικές συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας, αποστείρωσης και τροφής. Το δέρμα, βιολογικό ή μη, μπορεί να είναι ο «καμβάς» και η βιοτεχνολογία το μέσον δημιουργίας έργου τέχνης. Αν η περί τέχνης με νέα μέσα αντίληψη σταματάει στο video, άντε και στην εικονική πραγματικότητα (VR), είναι αναμενόμενο, η πρώτη αντίδραση στην ιδέα της τέχνης με μέσα το δέρμα και τη βιοτεχνολογία, να είναι η αποστροφή, ή στην καλύτερη περίπτωση, η αμηχανία. Στη χειρότερη των περιπτώσεων, πάντως, ανήκει η κακή αντιγραφή της βιοτεχνολογικής τέχνης, που μπορεί να περιγραφεί ως μίμηση χωρίς άποψη, με στόχο τον εντυπωσιασμό.

Ας μείνουμε όμως στα θετικά παραδείγματα, δεν έχει νόημα το αντίθετο. Η έκθεση sk-interfaces που επιμελήθηκε ο Γάλλος Jens Hauser είναι ένα τέτοιο. Στην έκθεση, παρουσίασε από 1 Φεβρουαρίου μέχρι 31 Μαρτίου 2008, στο FACT (Foundation for Art and Creative Technology), στο Λίβερπουλ, πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης, τα έργα 15 κορυφαίων καλλιτεχνών, οι οποίοι προσέγγισαν το δέρμα «ως ένα μέρος όπου η τέχνη, η επιστήμη, η φιλοσοφία και ο κοινωνικός πολιτισμός συναντιούνται»: Οι Αυστραλοί Oron Catts και Ionat Zurr, που κέρδισαν το 2007 το Golden Nica για τις υβριδικές τέχνες στην Ars Electronica (Lintz, Αυστρία), παρουσίασαν άλλη μια εκδοχή του victimless leather — «αναίμακτο δέρμα» θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε στα ελληνικά. Η ιδέα είναι να παράγεται κρέας ή δέρμα, χωρίς να θανατώνεται ο οργανισμός, με καλλιέργεια ενός μικρού τμήματος ιστού. Βέβαια, η μέθοδος είναι ακόμα πολύ καινούργια για να εφαρμοστεί σε εμπορική κλίμακα. Στην sk-interfaces παρουσιάστηκε μέσα σε βιο-αντιδραστήρα ημιζωντανό γλυπτό που είχε τη φόρμα μικροσκοπικού τζάκετ, φτιαγμένου από υβριδικό ιστό ανθρώπου και τρωκτικού.

Η Γαλλίδα Orlan, στο πρώτο βιοτεχνολογικό της έργο, που επεξεργάστηκε στη διάρκεια της παραμονής της στα εργαστήρια της Symbiotica (Oron Cats και Ionat Zurr) στην Αυστραλία, μετέφερε την ιδέα της πολυπολιτισμικότητας, με το Σακάκι του Αρλεκίνου [Arlequin’s coat]. Η εγκατάσταση, αποτελείται από μια προβολή με πολύχρωμους ρόμβους, μέσα στον καθένα από τους οποίους προβάλλεται η εικόνα από το μικροσκόπιο της καλλιέργειας υβριδικού ιστού, σε διάφορα στάδια. Μπροστά στην προβολή, υπάρχει μια κατασκευή στο σχήμα του σακακιού του Αρλεκίνου, και μέσα σε κάθε ρόμβο, ένα τριβλίο που είτε είναι κενό, είτε περιέχει νεκρωμένα υβριδικά κύτταρα. Αντί για κεφάλι, ο Αρλεκίνος της Orlan έχει μια μικρή «θερμοκοιτίδα» μέσα στην οποία αναπτύσσεται υβριδικός ιστός, αποτελούμενος από κύτταρα της ίδιας της Orlan, του θηλυκού εμβρύου Αφρικανής, που το βρήκε από πωλήσεις στο internet και μαρσιποφόρου που πήρε μετά το τέλος επιστημονικών πειραμάτων στην Αυστραλία. Μετά από κάθε έκθεση του έργου, ο ζωντανός υβριδικός ιστός «θανατώνεται» και μεταφέρεται από τη «θερμοκοιτίδα» σ’ έναν από τους ρόμβους στο σακάκι του Αρλεκίνου. Το έργο θα ολοκληρωθεί, όταν γεμίσουν όλοι οι ρόμβοι με τριβλία θανατωμένων υβριδικών ιστών.

Η Αμερικανίδα Julia Reodica, σχολιάζει τη σημασία που έχει ο παρθενικός υμένας για ορισμένους πολιτισμούς, και τις κοινωνικές πιέσεις που το γεγονός αυτό συνεπάγεται. Καλλιεργεί υβριδικούς υμένες, από κύτταρα που προέρχονται από τον κόλπο της και από μυώνα ζώου. Τον υμένα που προκύπτει από την καλλιέργεια παρουσιάζει ως εμπορικό προϊόν design «επανα-παρθενοποίησης». Ο αυστραλός, ελληνοκυπριακής καταγωγής performer, Stelarc (Στέλιος Αρκαδίου), παρουσίασε τα στάδια εμφύτευσης τεχνητού αυτιού στον βραχίονά του. Στο τελευταίο στάδιο, θα εγκαταστήσει μέσα chip-κεραία για το internet. Η Zane Berzina, σχεδίασε συνθετικό θερμοχρωμικό υλικό με ιδιότητες θερμικής διάδρασης, το οποίο αλλάζει χρώμα όταν το αγγίζει το ζωντανό δέρμα του επισκέπτη κι ύστερα επανέρχεται στον αρχικό του χρωματισμό. Με το υλικό αυτό, έστησε επίτοιχη κατασκευή κι έντυσε και τον κατάλογο της έκθεσης. Ο Eduardo Kac έδειξε έργο τηλε-παρουσίας και ο Zbigniew Oksiuta από την Πολωνία, έστησε το Breeding Spaces, μια σφαίρα από σκληρή τζελατίνη, προτείνοντας ένα νέο είδος ατομικής βιολογικής κατοικίας.

Η ομάδα των αμερικανών καλλιτεχνών-ακτιβιστών Critical Art Ensemble (CAE), παρουσίασε το Immolation, μια video-εγκατάσταση στην οποία σχολιάζονται οι συνέπειες των εμπρηστικών όπλων (όπως οι βόμβες ναπάλμ) και η άρνηση των ΗΠΑ να υπογράψει το Πρωτόκολλο απαγόρευσής τους το 1980. Παρουσιάζεται χρονικό των πολέμων στους οποίους οι ΗΠΑ χρησιμοποίησε τέτοια όπλα στον πληθυσμό, και επίσης, την καταστροφή του καμένου δέρματος σε μικρο-κυτταρικό επίπεδο (το δέρμα καλλιεργήθηκε και βιντεοσκοπήθηκε στα εργαστήρια της Symbiotica στην Αυστραλία). Επίσης, οι CAE παρουσίασαν κι ένα δεύτερο ψηφιακό project, με θέμα την χρήση του ορού της αλήθειας και άλλων φαρμακευτικών σκευασμάτων που λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο, καθώς η απαγορευμένη από το Νόμο μέθοδος ανάκρισης με ορό της αλήθειας, χρησιμοποιήθηκε — σύμφωνα με δημοσιεύματα σε εφημερίδες — για ανακρίσεις μετά την 11η Σεπτεμβρίου.

Πίσω από την πρώτη προσέγγιση των έργων της έκθεσης sk-interfaces — η οποία υλοποιήθηκε και με τη συνεργασία βρετανών επιστημόνων — πίσω από τα χρώματα, τις παράξενες φόρμες, τους βιοαντιδραστήρες με το δέρμα που «καλλιεργείται» και το video με τις χειρουργικές επεμβάσεις του Stelarc, υπάρχουν οι οικολογικές αναφορές — γούνινο παλτό από σκοτωμένα στους αυτοκινητόδρομους ζώα — ή οι καθαρά πολιτικές, όπως εκείνες των CAE, αλλά και τα ερωτηματικά που τίθενται για τη χρήση των μεθόδων της βιοτεχνολογίας από τον άνθρωπο. Κάθε εγκατάσταση, κάθε καλλιτέχνης, περισσότερο ή λιγότερο άμεσα, θέτει αγωνιώδη ερωτήματα, όχι απλά για τη δεοντολογία, αλλά για την ίδια την έννοια της Ηθικής, στην Εποχή της Βιοτεχνολογικής Επανάστασης. Οι εφαρμογές της επιστήμης γενικά και της βιοτεχνολογίας ειδικά, που χρησιμοποιεί η τέχνη, δίνουν έργα που κινούνται οριακά στο χώρο μεταξύ επιστημονικής φαντασίας και πραγματικότητας.

Την πραγματικότητα του μέλλοντος που δεν είναι και τόσο μακρινό, όπως φαίνεται από την αλματώδη εξέλιξη της επιστήμης, ανιχνεύει μέσα από την τέχνη το φετινό πρόγραμμα του FACT. Το πρόγραμμα, στο οποίο περιλήφθηκε η έκθεση, οι προβολές και το Διεθνές Συνέδριο του sk-interface έχει γενικό τίτλο Ανθρώπινο Μέλλον και αντικείμενο τα πρωτοποριακά έργα τέχνης διεθνούς κύρους καλλιτεχνών «οι οποίοι ξεπερνούν τα όρια ανάμεσα στην υλική, τη δυνητική, τη βιολογική και την ψηφιακή πραγματικότητα».