«Ο Ιανός έχει δύο πρόσωπα. Είτε κοιτάζει στο παρελθόν είτε στο παρόν βλέπει τα ίδια πράγματα.»
— Maxim Du Camp, Paris, τόμος 6


1.1 Οι έννοιες
Η «συλλογή» και ο «πανικός» αναδεικνύονται σε δύο έννοιες-κλειδί στις μέρες μας. Ετοιμαζόμουν να επικεντρωθώ στην πρώτη έννοια (συλλογή), ωστόσο, η «άγρια» εικονοκλαστική επικαιρότητα προσέθεσε υποχρεωτικά τη δεύτερη (πανικός).

1.2 Η αντιστροφή
Η κατοίκηση εδώ και χρόνια αποτελεί έναν από τους μείζονες μεταφυσικούς γρίφους του πολιτισμού μας. Οι νέες εμπειρίες κατοίκησης στην υπερνεωτερικότητα ανέτρεψαν την ιεραρχική σειρά του χαϊντεγγεριανού adagio: «Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Το “κατοικείν” αντί να προηγείται (“το είναι πρώτα κατοικεί”), έπεται του “κτίζειν” (voluntas aedificandi). Μια τέτοια παραδοχή μας δίνει τη δυνατότητα να διαβάσουμε αντίστροφα αυτό το σχήμα, που αναδύθηκε σε μια ιδιαίτερη εποχή αναθεώρησης της κατοίκησης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και για δεκαετίες αποτέλεσε θέσφατο. Η σχέση μας με τη γη (Erde) και το τοπίο μπορεί να παραμένει σημαντική, αποκτά όμως προβάδισμα η έννοια της «ροής», οπότε η κατοίκηση γίνεται μεταβλητή, ρευστή, μοριακή (molecular). Από το σημείο αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε για να δώσουμε έναν σύγχρονο ορισμό της κατοίκησης.

1.3 Η αθόρυβη ανία
Η συλλεκτική δραστηριότητα συνδέεται άμεσα με την κατοίκηση και η κατοίκηση συνιστά ένα είδος συλλογής, ένα είδος «ανοιχτού αρχείου». Δηλαδή διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά της διαχείρισης ενός αρχείου της καθημερινής ζωής, μιας συλλογής που συχνά τείνει στην «αθόρυβη ανία της ταξιθεσίας» (— Walter Benjamin). Κι αν αυτό αποτέλεσε μια διαχρονική στάση, τα πάντα σήμερα αντιμετωπίζονται με όρους «αρχείου»: κατοικίες, πόλεις, εικόνες, βιβλιοθήκες, ευρετηριακές καταγραφές, στατιστικά στοιχεία, απογραφικά δελτία, χαρτογραφήσεις, κατάλογοι υλικών και οικοσκευών, οδηγοί αγοράς, blogs, συμπυκνώσεις δεδομένων, συστήματα επιτήρησης, μονάδες αποθήκευσης κ.ά., στα οποία αναγνωρίζουμε ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της τριπλής προϋπόθεσης και της λειτουργίας του αρχείου, όπως την περιέγραψε ο Jacques Derrida. Δηλαδή, διαθέτουν έναν «τόπο» του αρχειακού υλικού (τον προνομιακό χώρο, ή την κατοικία, εκείνου που «άρχει»), μια «ερμηνεία» και μια «συλλογή».

1.4 Η μετέωρη κατάσταση
Σ’ αυτήν την αναγωγή της κατοίκησης σε «συλλέγειν» διακρίνουμε μία διαδικασία ανανέωσης αλλά και τη διασταύρωση της προσωπικότητας του κατοίκου με την υλική της υπόσταση, των μνημονικών ιχνών με τα μοντέρνα comfort. Η συλλεκτική δραστηριότητα της κατοίκησης μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα είδος μεταβλητού αρχειακού χώρου, σαν «ένας τρόπος να ζει κανείς μέσα στο χάος και να το μεταμορφώνει, προσωρινά, σε νόημα» (— Susan M. Pearce), ο οποίος καθιστά την καθημερινή άτακτη εμπειρία τόσο οικεία ώστε να μοιάζει με τάξη: «Σ’ αυτήν ακριβώς την περιοχή, κάθε τάξη δεν είναι τίποτε άλλο από μια μετέωρη κατάσταση πάνω στην άβυσσο» (— Walter Benjamin, Αποσυσκευάζω τη βιβλιοθήκη μου). Μήπως, όμως, η ιλιγγιώδης πολυσυλλεκτικότητα και η διασπορά του αρχείου στις μέρες μας έχει ως αναπότρεπτο τίμημα την απομείωση της κριτικής ικανότητας; Και επιπλέον, μήπως η διάδοση των αρχειακών πρακτικών στη σύγχρονη κουλτούρα τείνει να μετατοπίσει το επίκεντρο από το «αρχείο» σ’ εκείνον που «άρχει», δηλαδή σε ένα είδος ηγεμονικής μεταγλώσσας;

1.5 Το καθιστικό
Οι φαντασμαγορίες της κατοίκησης του εσωτερικού (intérieur) μας εισάγουν ήδη από το 19ο αιώνα στο θέμα, συμπυκνώνοντας αντιλήψεις του σύμπαντος. «Το “εσωτερικό” αναγκάζει τον κάτοικο να προσαρμοστεί σε ένα πλήθος συνηθειών που ανταποκρίνονται περισσότερο στο “εσωτερικό” που μένει παρά σ’ αυτόν τον ίδιο.» Στο εσωτερικό συνδυάζονται κάθε είδους ετερόκλητα αντικείμενα, σκεύη, μηχανισμοί και μνήμες που ανάγουν τα ίδια τα ίχνη της κατοίκησης και τα αντικείμενα σε δομικά υλικά. Το καθιστικό (living room) μοιάζει με θεωρείο στο θέατρο του κόσμου (που σήμερα αναδεικνύεται σε προνομιακή σκηνή του πυρετού των media). Το εσωτερικό της κατοικίας δεν είναι απλώς το προστατευμένο κλειστό σύμπαν του μοναχικού κατοίκου της μεγαλούπολης, ή έστω μιας ομάδας ανθρώπων· είναι η «θήκη» τους. Με τον τρόπο αυτό, ο κάτοικος της πόλης επεδίωξε να αναπληρώσει την απίσχναση της προσωποποιημένης εμπειρίας στις μεγαλουπόλεις. Ο κάτοικος της πόλης συλλέγει σπίτι του ίχνη από αναμνήσεις και εμπειρίες, προσδίδοντας στην κατοίκηση τον χαρακτήρα μιας εναλλασσόμενης συσσώρευσης …

1.6 Ο ντετέκτιβ
Ο κατεξοχήν ανιχνευτής του χώρου και «του κόσμου των πραγμάτων», ο ιδεώδης αναγνώστης των διασκορπισμένων ιχνών της κατοίκησης δεν είναι ούτε ο καλλιτέχνης, ούτε ο αρχιτέκτονας, αλλά ο ντετέκτιβ. Ο ντετέκτιβ αντιπροσωπεύει το πιο ιδιοφυές μοντέλο καταγραφής της κατοίκησης που διαθέτουμε μέχρι σήμερα. Ο Edgar Allan Poe περιγράφει τον ντετέκτιβ σαν τον πιο διορατικό παρατηρητή της ανθρώπινης παρουσίας, σαν μία «συλλογιστική μηχανή» που αποφεύγει τη συναισθηματική έξαρση (Το Κλεμμένο Γράμμα). Στη Φιλοσοφία της Επίπλωσης, υποστήριξε ότι τα δωμάτια αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο την εσωτερικότητα του κατοίκου τους, αμφισβητώντας την υπερβολική φωτεινότητα που προσφέρουν το αέριο, το γυαλί και οι καθρέφτες. Επεκτείνοντας αυτούς τους συλλογισμούς, μπορούμε να θεωρήσουμε ορισμένες από τις σύγχρονες καλλιτεχνικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές ένα είδος ντετέκτιβ του χώρου (και του χρόνου). Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες αντλούν σήμερα από την ανακάλυψη μιας ένδειξης, ενός ίχνους και την επικοινωνία, ή την ακρόαση ενός αυτόπτη μάρτυρα, ή μιας κοινωνικής ομάδας.

1.7 Τα δικαιώματα του πτώματος
Σταδιακά η συλλεκτική συνθήκη της κατοίκησης άρχισε να μετατρέπεται σε παθολογία. Καταναλωτική διάχυση. Φετιχισμός. «Ψυχεδελικός καπιταλισμός». Le système des objets: σύνδεση της συλλεκτικής πρακτικής με την επιθυμία (ενόρμηση) του θανάτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μόδα: «Κυρία Θάνατος! Κυρία Θάνατος!» (G. Leopardi, Dialogo della moda e della morte). Η σύνδεση του ζωντανού σώματος με την ανόργανη φύση αναδεικνύει τα δικαιώματα του πτώματος. Ο φετιχισμός γίνεται το ζωτικό νεύρο της μόδας (η οποία προέρχεται από το λατινικό «modus») και εκείνου που συχνά αποκαλούμε «νέα φαινόμενα», ή «νέες τάσεις» στην αισθητική, στην ένδυση, στην επίπλωση, στην αρχιτεκτονική, στους τρόπους ζωής, άρα και στην κατοίκηση. Αποκτά τα χαρακτηριστικά μιας σχεδόν σεξουαλικής έλξης για το ανόργανο (μοντέρνα ζωή/ νέες μορφές κατοίκησης).

1.8 Η νεκροφάνεια
Ο Benjamin στο Εμπειρία και φτώχεια αναφέρεται σ’ έναν στίχο του Brecht: «Εξαφανίστε τα ίχνη». To σχεδιαστικό και στοχαστικό πρόγραμμα που υιοθέτησε ο Mies van der Rohe για τη νεωτερικότητα, αποτέλεσε το μείζον εγχείρημα εξαφάνισης των ιχνών της συλλεκτικής κατοίκησης (ένα είδος ενόρμησης θανάτου): δημιούργησε «χώρους στους οποίους είναι δύσκολο κάποιος να αφήσει ίχνη». Στον πυρήνα αυτής της απόπειρας βρίσκεται κάτι ασύλληπτο: η κατοίκηση του «σχεδόν τίποτα», δηλαδή, ενός άδειου κενού χώρου, του χώρου της μη ύπαρξης. Η νεωτερικότητα δοκίμασε μια κυριολεκτική «νεκροφάνεια» της κατοίκησης. Από εδώ αντλεί η εκθεσιακή διαστολή, το μοντέλο του λευκού κύβου (white cube): ο λευκός, «αντισηπτικός» και σχεδόν διαστημικός υπερχώρος, όπου ενώ δεν κατοικεί κανείς, κατοικούν όλοι.

1.9 Τα δύο μοντέλα
Αντιπαραβολή των δύο μοντέλων νεωτερικής κατοίκησης: α) Εσωτερικό από την Κατοικία Tugendhat στο Brno του Mies van der Rohe, 1930· β) Το ιατρείο (Consultation Room) του Freud στη Βιέννη, 1938. Συγκριτική εξέταση των δύο μοντέλων κατοίκησης [ii]: Συσσώρευση ενάντια (vs) στην εξαφάνιση ιχνών· προσωποποιημένη εκφραστικότητα ενάντια στην απόλυτη αφαίρεση (tabula rasa)· μεσόφωτα ενάντια στη διαφάνεια (βλ. και μυστικισμός της δια-φάνειας). Η πιο εκτεταμένη, όμως, εξαφάνιση των υλικών ιχνών υλοποιείται σήμερα από το διαδίκτυο και τον κυβερνοχώρο. Η παγκόσμια διάχυση του «λείου χώρου», καθώς και μια σειρά από τεχνολογίες και επικοινωνιακές «ενθέσεις» του σώματος, επαναφέρουν τη νεκροφάνεια της κατοίκησης που προανήγγειλε ο Mies van der Rohe. Νομίζω ότι δεν μπορούμε να βρούμε καλύτερη εικόνα που να συμπυκνώνει ένα τέτοιο χωρικό μοντέλο κατοίκησης από την αρχιτεκτονική του Mies van der Rohe. Η εξαφάνιση των ιχνών αναδεικνύεται σήμερα σε διάχυτη κουλτούρα, μολονότι μπορεί να θεωρούμε ότι ανήκει στη μοντέρνα ουτοπία. Πολλά από τα χαρακτηριστικά αυτής της μοντέρνας ουτοπίας εξαπλώθηκαν σε μία σειρά κοινωνικά φαινόμενα και σε σύγχρονους τρόπους ζωής.

1.10 Ο αρχαιολόγος και η κρυψώνα
Το ιατρείο του Freud στη Βιέννη είναι ένα χωρικό μνημόνιο του έργου του, μια επιτομή όλων των εμμονών που διατρέχουν τη σκέψη του. Για τον λόγο αυτόν θα μπορούσε να θεωρηθεί υπόδειγμα για μια αρχαιολογία της κατοίκησης. Αν θέλουμε να «αναγνωρίσουμε» — και κατά συνέπεια να «γνωρίσουμε» — έναν χώρο πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τα εργαλεία της αρχαιολογικής ανασκαφής. Θέλω να πω ότι μαζί με το παράδειγμα του ντετέκτιβ πρέπει να ενεργοποιήσουμε το μοντέλο του αρχαιολόγου. Η ανάγνωση της κατοίκησης προϋποθέτει μια αρχαιολογική πρακτική: Αναμνήσεις/επικαλύμματα· εκκαθάριση κατά στρώματα· απωθήσεις μέσω αποκρύψεων· μεταπαραγωγή. Τα ίχνη της κατοίκησης σήμερα εξασφαλίζονται και εξαφανίζονται μέσω επιστημονικών τεχνικών αναπαραγωγής (φωτογραφία, εγκεφαλογράφημα, δακτυλικά αποτυπώματα, ακτινογραφία, μαγνητική τομογραφία, συστήματα πληροφορίας και επικοινωνίας, διαδίκτυο). Υπάρχουν δυνατότητες για μια εναλλακτική στάση; Επανεκτίμηση του μυστικού («das Mystiche»), «εκείνου που δεν λέγεται αλλά δείχνεται»: «εξαφάνισε τα ίχνη», «γίνε λεπιδόπτερο», «κρυψώνα», «ντουλάπι», «φάντασμα», «κάλτσα» (τίτλοι και αντικείμενα από το Αναγνωστικό για τους κατοίκους των πόλεων και Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο). Μεταστροφές, σημειωτικός ανταρτοπόλεμος, «ελάσσων κατοίκηση», ελάσσονες καλλιτεχνικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές (λάθε βιώσας/ live in obscurity).

2.1 Η νέα ψυχική συνθήκη
«Κινητοποιήσεις σε όλη τη χώρα — “πανικόβλητη” η κυβέρνηση σήκωσε ψηλά τα χέρια» (πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Τα Νέα, 09.12.2008). Αρκεί και μόνο το ξεφύλλισμα των εφημερίδων και η μελέτη της μιντιακής ειδησεογραφίας (ο κατεξοχήν δημόσιος χώρος της νεωτερικότητας) για να αντιληφθούμε το εκτεταμένο καθεστώς πανικού που διαπερνά τις σύγχρονες μορφές ζωής και κατοίκησης στις πόλεις: υπερδιέγερση των επικοινωνιών, επιτάχυνση, εθισμός στην καθημερινότητα των καταστροφών, τραυματικές γεω-στρατηγικές συρράξεις, εξεγέρσεις, βίαιες και ανεξέλεγκτες συγκρούσεις, υπερτρομοκρατία, ατυχήματα. (Paul Virilio, Ville Panique). Ο πανικός καθίσταται γενικευμένη παθολογία των μεγαλουπόλεων και η κατοίκηση ψυχική συνθήκη. Ο αρχαίος θεός Πάνας εγκατέλειψε τα βουνά (δηλαδή τους μύθους της φύσης) για να εγκατασταθεί στις βίαιες συγκρούσεις των πόλεων. Οι διαταραχές και οι κρίσεις πανικού καθορίζουν όλο και περισσότερο την αντίληψή μας για τον χώρο και τον χρόνο: «Η τυφλή υπακοή είναι η απαρχή του πανικού» (— Maurice Marleau-Ponty). Η ιδέα του «πανικού» ενσωματώθηκε στα χαρακτηριστικά της κατοίκησης: παρατεταμένη αίσθηση αβεβαιότητας, κοινωνική διάχυση του άγχους της νεότητας, της ομορφιάς και της στιγμιαίας ικανοποίησης, διασπορά του τρόμου, «δημοκρατία του συναισθήματος» (κυρίαρχη στην Ελλάδα), εσωτερίκευση της βίας, εικονοκλαστική οργή (σύμβολα, logos και brands), διόγκωση των καθολικών καταναλωτικών δομών (malls), εντατικοποίηση του χωρικού αποπροσανατολισμού, «infowar at home» (media), πολλαπλασιασμός των τεχνολογικών μηχανισμών επιτήρησης και βιοπολιτικής, καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, περιστολή των ανθρώπινων δικαιωμάτων, «gated communities» και μια σειρά άλλα συμπτώματα πανικού χαρακτηρίζουν την εποχή μας. Σ’ όλα αυτά ο Mike Davis προσέθεσε την περιγραφή των ψυχώσεων της ασφάλειας και την απαρατήρητη διόγκωση του ελεγκτικού συντακτικού της σύγχρονης αρχιτεκτονικής γλώσσας. Κι αν πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά μοιάζει να υποτιμούνται στις συζητήσεις της σύγχρονης κατοίκησης (που παραμένει προσκολλημένη στη χαϊντεγγεριανή μεταφυσική, είτε στην κενή εξιδανίκευση των lifestyle), τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, η μιντιακή ειδησεογραφία αλλά και τα κείμενα του W. Burroughs, του JG Ballard, όπως και ορισμένες ουτοπικές πειραματικές μελέτες αρχιτεκτονικών ομάδων που δραστηριοποιήθηκαν στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 (Superstudio, Archizoom, το Exodus των Rem Koolhaas και Ηλία Ζέγγελη), μας βοηθούν να πάμε πέρα από την αφελή αισιοδοξία του μέλλοντος και να αναγνωρίσουμε την εξωφρενική σύγκλιση «μυθοπλασίας» και «δυστοπίας» στις μέρες μας.

2.2 Αφηγήσεις πανικού
Οι μεγαλουπόλεις από τόπος χειραφέτησης και εκδημοκρατισμού καθίστανται πλέον τόπος διαρκούς επαγρύπνησης και σύγχρονων μορφών πολέμου (πόλη-πολίτης-πολιτισμός-πολιτική-πόλεμος). Πρόκειται για μια ανατροπή της αντίληψης που είχαμε για τον πανικό, ο οποίος δεν αποτελεί πλέον ένα ρομαντικό υπόλειμμα, ή μια παροδική διαταραχή, μια κατάσταση εξαίρεσης, αλλά συστήνει την ίδια την πραγματικότητα της μετα-ανθρώπινης ύπαρξής και κατοίκησής μας. Ορισμένα ερωτήματα που αναδεικνύονται είναι: «Πώς μπορούμε να κατοικήσουμε τον πανικό;» — από τη στιγμή που οι αφηγήσεις του πανικού καθίστανται η πραγματική ουσία του σύγχρονου κόσμου; Αν η κουλτούρα του πανικού παράγει μια σειρά δυστοπίες, πώς μπορούμε να επεξεργαστούμε την αντιφατική έννοια ενός «βιώσιμου πανικού»; Κι ακόμη, μπορούμε να μιλήσουμε για μια «αισθητική του πανικού» και για ένα «αρχείο του πανικού», με αναγνωρίσιμα εικονοκλαστικά ίχνη στη σύγχρονη κουλτούρα; Ο Hegel έλεγε — και μας θύμισε ο Benjamin — ότι η γλαύκα της Αθηνάς αρχίζει την πτήση μόλις πέσει το σκοτάδι. Μ’ έναν παρόμοιο τρόπο τη σύγχρονη κατοίκηση την αντιλαμβανόμαστε καλύτερα μόλις αισθανθούμε ότι μεταβάλλεται και απειλείται. Έτσι λοιπόν οδηγηθήκαμε στη σταδιακή συγχώνευση και στη σύγχυση των δύο εννοιών: «Συλλογή Πανικός: Από την Κατοίκηση ως Συλλογή» περάσαμε στην «Κατοίκηση ως Πανικός», στην «Κατοίκηση ως Συλλογή Πανικού», ακόμη ίσως και ως «Θορυβώδης Ανία Πανικού». Μέσα από τους συνδυασμούς αυτών των εννοιών μπορούμε να έχουμε μια πληρέστερη κατανόηση της κατοίκησης και της σύγχρονης κουλτούρας σήμερα.

2.3 Η νεκρομαντεία
Η υπερδιέγερση του πανικού παρασύρει σε υπερδιέγερση και το «άλγος του αρχείου», το οποίο αναδιατάσσει τη «νεκρομαντεία» και τη χειροτεχνική αίγλη που του προσέδωσε ο Aby Warburg, αποκτώντας γενικευμένη ψυχική διάσταση και σημειωτικό χαρακτήρα. Οδηγούμαστε έτσι σε ένα άνευ προηγουμένου παραλήρημα του αρχείου και της συλλογής που αντανακλά τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό των τεκμηρίων και των τεχνολογικών μηχανισμών αναπαράστασης της πραγματικότητας. Συλλέγοντας και αρχειοθετώντας όλο και περισσότερα συμβάντα, πληροφορίες και οτιδήποτε μας περιβάλλει το «άλγος του αρχείου» προβάλει απειλητικό, τρομακτικό. Γίνεται ένα είδος μεταμοντέρνας ψυχοπαθολογίας, η οποία — όπως η σύγχρονη κατοίκηση — ταυτίζεται ολοένα και περισσότερο με την παραγωγή ψυχικής δραστηριότητας. Κι αυτό επειδή είναι δύσκολο να επεξεργαστούμε τον ίλιγγο των δεδομένων και των τεχνολογικών «σημειωτικών αγαθών» (όπως τα αποκαλεί ο Franco Berardi Bifo) που μας κατακλύζουν συντριπτικά. Η ψυχική διάθεση του σύγχρονου πανικού αποκτά τα χαρακτηριστικά μιας διαρκούς ταλάντευσης ανάμεσα στην έκσταση και στο φόβο, ανάμεσα στον παροξυσμό και στην αγωνία. Ο πανικός και η κατοίκηση (ή ο «Πανικός ως Κατοίκηση») λειτουργούν πλέον όπως το ίδιο το αρχείο: «πάντα και a priori ενάντια στον εαυτό τους».


[i] Σημειώσεις για την ομότιτλη εισήγηση στο Our Living Room, που οργάνωσε η καλλιτεχνική ομάδα «Άντερ Κονστράξιον» στις 15 Δεκεμβρίου 2008: http://www.our-living-room.blogspot.com/.
[ii] Συμπληρωματικά θα μπορούσαμε εδώ να συγκρίνουμε την κατοικία-εργαστήριο της Φρόσως Ευθυμιάδη-Μενεγάκη που μελέτησε ο Δημήτρης Πικιώνης (1949), ή την Οικία Ξύδη του Άρη Κωνσταντινίδη (1961), με την Κατοικία στο Καβούρι του Τάκη Χ. Ζενέτου (1959–61) και την Οικία Λαναρά του Νίκου Βαλσαμάκη (1961–63).