⁰¹⁻⁰² Bed Box, 2001, τροχήλατο υπνοδωμάτιο, τμήμα αναδιαμόρφωσης χώρου στο Κέντρο της Αθήνας, ξυλεία. Φωτογραφίες: Ελεάννα Χωρίτη.
⁰³⁻⁰⁴ Torture Corridor, 2005, τροχήλατος διάδρομος με λεπίδες, ξύλεία, μέταλλο, βαφή αυτοκινήτου. Φωτογραφίες: Nice & Fit, Βερολίνο, Μάιος 2005.
⁰⁵⁻⁰⁶ Pet Transportation Box, 2005, κουτί μεταφοράς κατοικιδίων σε ανθρώπινη κλίμακα, χαρτόνι. Φωτογραφίες: Nice & Fit, Βερολίνο, Μάιος 2005.

«Η γλυπτική: μια ενεργοποίηση τόπων και μια διάνοιξη περιοχών ενδεχόμενης παραμονής των ανθρώπων και των πραγμάτων που περιβάλλουν τους ανθρώπους και τους αφορούν.»
— Χάιντεγγερ, Η τέχνη και ο χώρος

«Η τέχνη δεν αρχίζει με τη σάρκα αλλά με το σπίτι, γι’ αυτό η αρχιτεκτονική είναι η πρώτη των τεχνών.»
— Ντελέζ/Γκουαταρί, Τι είναι φιλοσοφία;


Απτικότητα vs οπτικότητα

Τα τρία έργα της Ελεάννας Χωρίτη Bed Box, Pet Transportation και Torture Corridor συνιστούν τρία γλυπτά που ως κατασκευές μάς προσφέρουν τη δυνατότητα να στοχαστούμε και να βιώσουμε την αμφιθυμία του οικείου και του ανησυχητικά ανοίκειου (Unheimlich), της προστασίας και της απειλής, της τάξης και της αταξίας. Για να καταστεί κάτι τέτοιο εφικτό, θα πρέπει τα έργα της να μετατραπούν από αντικείμενα ενατένισης σε βιωμένοι και απτικοί χώροι. Η Ε.Χ. μάς καλεί να τα προσλάβουμε μέσα από την απτική τους διάσταση, και όχι τόσο από την «κριτική» απόσταση ενός ουδέτερου θεατή. Στα έργα της τη θέση του οπτικού-εικονικού και της αισθητικής ενατένισης την παίρνει η απτικότητα της χρήσης, η συνήθεια και η εγγύτητα των πραγμάτων, που — πλέον — προσκρούουν πάνω στο σώμα μας. Με αυτόν τον τρόπο δίνει έμφαση στην αφή, στη συμμετοχή, στην εμπλοκή και εν γένει στις γλυπτικές αξίες. Άλλωστε, ως αρχιτέκτων-καλλιτέχνις, η Ε.Χ. γνωρίζει πως, εάν τα γλυπτά της μεταφραστούν σε οπτικό χώρο, η γλυπτική της θα χάσει την απτικο-κινητική πίεση που οφείλει να ασκεί στον εμπλεκόμενο χρήστη τους. Ως εκ τούτου, είναι και η πρώτη κάτοικος του έργου της Bed Box. Η καλλιτέχνις κατοικεί στο έργο της όπως ο Διογένης — ο πρώτος περφόρμερ της αρχαιότητας — στο πιθάρι του: το εκθέτει δημοσίως.


H «μεταφορά» του κουτιού

Τα κουτιά, τα οποία αποτελούν την κυτταρική δομή και μορφή αυτού του τριπτύχου, συνιστούν προεκτάσεις του ανθρώπινου και ζωικού δέρματος, ορθοπεδικούς μηχανισμούς των αισθητήριων οργάνων μας. Εν αρχή ην η περιβολή, ισχυριζόταν ήδη ο Adolf Loos, ένας από τους πρωτοπόρους της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Και επειδή η φυσική περιβολή μας είναι μαλακή, κατασκευάζουμε έντεχνα σκληρά κουτιά που την ενισχύουν. Όμως, πέρα από αυτήν τη μεταφορά του έργου τέχνης ως προέκτασης των οργανικών λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος, το κουτί ως μεταφορικό και μεταφερόμενο μέσο αποτελεί την κατ’ εξοχήν μεταφορά του μοντέρνου έργου τέχνης. Από τη στιγμή που το έργο απολλύει τη λατρευτική του αξία — και άρα την προσκόλλησή του σε κάποιον ιερό τόπο ή θεμέλιο — και αποκτά εκθετική αξία, καθίσταται εσαεί μεταφερόμενο και εκ-τοπισμένο. Αυτό είναι προφανές στην περίπτωση του έργου Pet Transportation. Όμως και στην περίπτωση του Bed Box έχουμε να κάνουμε με ένα κινητό, μεταφερόμενο υπνοδωμάτιο, το οποίο όχι μόνον μπορεί να αλλάξει λειτουργία (να μετατραπεί σε αποθήκη, τουαλέτα ή ντουλάπα) αλλά και να υποδεχθεί τα ζώα που θα μεταφερθούν με το χάρτινο κουτί τού Pet Transportation. Η Ε.Χ. μάς καθιστά σαφές ότι το κουτί είναι δομή που υπακούει στον επ’ άπειρον εγκιβωτισμό (mise en abyme), υπονομεύοντας έτσι τη διάκριση μορφής και περιεχομένου, του έξω και του μέσα. Η ριζική α-διαφορία του κουτιού απέναντι στο περιεχόμενό του το καθιστά έναν πρότυπο εκκενωτή νοήματος και σημασίας, επομένως μήτρα παραγωγής νέου νοήματος, μετασχηματιστή αξιών και εν γένει δωρητή χώρων.


Η εστία και το ανέστιο

Το κουτί, black ή white box, αποτελεί για την Ε.Χ. μια προσωρινή κατασκευή που στεγάζει καθετί προσωρινό πάνω στη γη, όπως τους ανθρώπους, τα ζώα αλλά και τα άλλα πράγματα της καθημερινότητας. Έχουμε να κάνουμε με μιαν αρχιτεκτονική του προσωρινού και του εφήμερου που προσιδιάζει στο νομαδισμό και στη γενική κινητοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος δεν υποφέρει μόνον από τη χρεία στέγης αλλά και από την απουσία στεγαστικού νοήματος. Το κρυφό μήνυμα ή περιεχόμενο των κουτιών τής Ε.Χ. είναι το γεγονός (factum) της περατότητας της ύπαρξης, ήτοι η έλλειψη σταθερού θεμελίου και η απουσία ασφαλούς στέγης. Στη νεωτερικότητα η νομαδική, κινητοποιημένη ύπαρξη αρχίζει να βιώνει το εφήμερο ως διαρκές. Άλλωστε ήδη η Παλαιά Διαθήκη ήθελε τον εκπεσόντα άνθρωπο πλανώμενο και «εκφυγόντα οίκοθεν». Κτήρια, αλλά και μεταφορικά μέσα με τη μορφή κοντέινερ, πρόχειρες σκηνές, κουτιά και χαρτόνια στεγάζουν μόνο προσωρινά τους νομάδες των μοντέρνων μητροπόλεων και τους ξένους πρόσφυγες, αλλά και τα δύσμοιρα περιπλανώμενα ζώα. Η αρχιτεκτονική του κουτιού είναι τέχνη που προκύπτει από τη συνεχή κατάσταση έκτακτης ανάγκης και που στόχος της είναι να συντονίζει το υποκείμενο με τον κυρίαρχο ψυχικό τόνο της ανεστιότητας.

Βέβαια, η κατοικία υπόσχεται παραδοσιακά την ασφάλεια και την τάξη εντός της. Το ενδιαίτημα κρατά σε απόσταση τον κοσμοθόρυβο. Εκεί μέσα, στο κουτί, όπως άλλοτε στην Κιβωτό του Νώε, φαίνεται πως επικρατεί η τάξη, η ηρεμία, η ισορροπία. Έξω γίνεται χαλασμός Κυρίου, έξω κυριαρχεί η αβεβαιότητα και η αστάθεια ή, με όρους της Παλαιάς Διαθήκης, «ερημία και κενό».

Σε μια πρώτη ματιά, και η σημερινή μηχανή κατοίκησης με τη δομή κουτιού φαίνεται πως αποτελεί μια μοντέρνα τεχνολογία μείωσης της πολυπλοκότητας και φιλτραρίσματος των πολλαπλών ερεθισμάτων που πλήττουν το μητροπολιτικό υποκείμενο. Όμως ο σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στο έξω (κόσμος) και στο μέσα (οίκος) έχει πάψει να ισχύει προ πολλού. Ο οίκος δεν μας προστατεύει πλέον από τις κοσμικές δυνάμεις, αφού έχει ανοίγματα και τρύπες (πόρτες και παράθυρα, καλώδια και, τελευταία, οπτικές ίνες) που διαρρηγνύουν το σκληρό του κέλυφος. Το ανοίκειο, το ξένο, το αλλότριο και το αλλόκοτο έχουν εισέλθει και εγκατασταθεί στο εσωτερικό του οίκου, μεταβάλλοντας την παραδεδομένη άποψη του χώρου από κενό δοχείο υποδοχής σε πεδίο μάχης, δυναμικών τροχιών και ενεργειακών μεταβολών.


Το έργο τέχνης: μια αλληγορία της ζωής και του θανάτου

Η Ε.Χ. έρχεται να μας υπενθυμίσει, όπως άλλοτε ο Κάφκα, ότι η τέχνη ξεκινά με εκείνο το ζώο που ξεχωρίζει από τη ροή (fluxus) του πραγματικού ένα τμήμα, οριοθετεί την εδαφική του επικράτεια και φτιάχνει ένα «λαγούμι», ήτοι ένα αμυντικό και εξοπλιστικό σύστημα με το οποίο επιχειρεί να αναχαιτίσει την είσοδο του ξένου ή του εχθρού. Η προσπάθεια του έμβιου όντος να βάλει απόλυτη τάξη και να ασκήσει πλήρη έλεγχο στην εδαφική του επικράτεια παράγει με τον χρόνο την αταξία και τον θόρυβο που επιχειρεί να αποκλείσει. Η κλειστότητα οδηγεί αναπόφευκτα στην εντροπία. Εν τέλει, φαίνεται ότι ο οίκος δεν ορίζεται μόνον από τα χωροχρονικά επίπεδα και τις πλευρές του, που «δίνουν σάρκα στον οπλισμό του» (Ντελέζ), αλλά και από ποιοτικά στοιχεία που του επιτρέπουν ή τον αναγκάζουν να ανοίγεται στις κοσμικές δυνάμεις.

Αν προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την κατασκευή μέσα από την έννοια του κατοικείν, όπως ο Χάιντεγγερ, τότε θα πρέπει να πούμε ότι η Ε.Χ. στοχάζεται με το τρίπτυχό της το κατοικείν όχι ως κάτι καθησυχαστικό αλλά ως κάτι που διαταράσσεται έσωθεν και έξωθεν από κακοφωνίες, ρήξεις και ρωγμές.

Αν πάλι ακολουθήσουμε το ψυχαναλυτικό «μοτίβο της εκλογής των μικρών κουτιών» (Φρόυντ), μπορούμε να προσεγγίσουμε τα τρία έργα-κουτιά τής Ε.Χ. και αλλιώς. Ψυχαναλυτικά ιδωμένο, από τα τρία κουτιά τής Ε.Χ., τα οποία θα λέγαμε ότι αποτελούν εν γένει «σύμβολα αυτού που είναι ουσιαστικό στη γυναίκα», το τελευταίο, με τον τίτλο Torture Corridor, θα μπορούσε να μετονομαστεί και σε «φαλλοκοπτικό αιδοίο», αφού απειλεί να αποκεφαλ(λ)ίσει με τις λάμες του όλους εκείνους που το διαπερνούν χωρίς την απαραίτητη προσοχή. Η Ε.Χ. μάς προειδοποιεί έτσι ότι το έργο τέχνης δεν προσφέρει θαλπωρή ούτε προσφέρεται για ενατένιση — απαιτεί τεταμένη προσοχή και εγρήγορση.

Το εν λόγω έργο είναι κάτι σαν vagina dentata και, από μια ψυχαναλυτική σκοπιά, θα αντιστοιχούσε στην κατά Φρόυντ τρίτη μορφή που μπορεί να πάρει η γυναίκα στη σχέση της με τον άνδρα, πέρα από εκείνην της μητέρας και συντρόφου: στη μορφή της εξολοθρεύτριας. Αν τώρα προσθέσουμε σ’ αυτή την εικασία και εκείνην του Νίτσε ο οποίος ταυτίζει την τέχνη με τη γυναίκα λόγω της ικανότητας της δεύτερης να παράγει, να διαμορφώνει αλλά και να απειλεί τη ζωή, τότε η τρίτη μορφή της γυναίκας, που αντιστοιχεί στο τρίτο κουτί (νεκρή φύση), μας προσφέρει και μιαν αλληγορία της τέχνης: το έργο τέχνης — και άρα η γυναίκα — που αποτελεί μιαν υπόσχεση ευτυχίας είναι ταυτόχρονα και ένας άγγελος εξολοθρευτής. Έτσι το έργο αυτό μάς εξοικειώνει με το αλλότριο και το ανοίκειο (το άλλοτε απωθημένο οικείο), ήτοι με την αναγκαιότητα και την αποδοχή του θανάτου, αφού και αυτό το ίδιο ως κουτί μεταφοράς και μεταφορά του κουτιού δεν αποτελεί παρά μιαν αρχιτεκτονική του εφήμερου. Ιδού λοιπόν ποιο είναι το κρυφό μοτίβο της εκλογής των τριών κουτιών στην Ε.Χ.: η τέχνη είναι ένας χώρος αφύπνισης και όχι εφησυχασμού, μια συνεχής άσκηση κατά του οικείου και του συνήθους, μια άνευ όρων κατάφαση του ανοίκειου ως συμπλέγματος ζωής και θανάτου. Κοντολογίς, ο οίκος μπορεί να είναι συντηρητικός, η τέχνη όμως είναι επαναστατική: βάζει στον οίκο λάμες.


Ο Διονύσης Καββαθάς ήταν καθηγητής Φιλοσοφίας και Αισθητικής των Μέσων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και είναι επισκέπτης καθηγητής στην ΑΣΚΤ, στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών «Ψηφιακές μορφές τέχνης».

H Ελεάννα Χωρίτη είναι αρχιτέκτονας, καλλιτέχνης και designer με έδρα την Αθήνα. Ακολούθησε παράλληλες σπουδές αρχιτεκτονικής και καλών τεχνών στο Παρίσι. Diplôme d’Architecte D.P.L.G. από την U.P.9 Paris-La-Seine το 1993 και το Diplôme Supérieur d’Arts Plastiques το 1992 από την École Nationale Supérieure des Beaux Arts. Το γραφείο της αναλαμβάνει έργα διαφόρων τυπολογιών και μεγεθών, στην Ελλάδα και την Ευρώπη, με έμφαση στην ποικιλότητα. Κατοικίες, αρχιτεκτονική τοπίου, κήπους, έργα δημοσίου ενδιαφέροντος και εγκαταστάσεις, επιτρέποντάς της να εξερευνά ένα ευρύ δημιουργικό φάσμα. Χρησιμοποιεί τα γλυπτά της, χρηστικά ή μη (εγκαταστάσεις τέχνης), ως εργαλείο έρευνας της επιθυμίας του αρχιτέκτονα για πλήρη έλεγχο της ανθρώπινης εμπειρίας στο χώρο. Το 2014 επινόησε το Elementary Particles ως μέσο για τη δημιουργία και παραγωγή αντικειμένων που απορρέουν, κατά κάποιο τρόπο σαν αυτόματη γραφή, από τη διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.